سه کیلومتر مسیر کشتی رانی و این همه درد سر | همه آنچه باید درباره تنش‌های ایران و آمریکا در خلیج فارس بدانید
رویداد۲۴ | فاطمه کریمخان: چرا تنگه هرمز مساله است؟ در سال‌های اخیر، نیروی دریایی ایالات متحده و ایران بارها در خلیج فارس با تنش‌های شدید مواجه شده‌اند که حمل و نقل دریایی نفت را هم تحت تاثیر قرار داده است. یک حادثه عمدی یا سهوی در دریا می‌تواند به سرعت به یک درگیری نظامی مستقیم تبدیل شود و حمل و نقل نفت از این نقطه را دچار چالش کند.
خلیج فارس برای دهه‌ها عرصه‌ای برای تنش‌های آمریکا و ایران بوده است. این موضوع به‌طور چشمگیری در روزهای پایانی جنگ ایران و عراق آشکار شد یعنی زمانی که نیروی دریایی ایالات متحده در سال ۱۹۸۷ (۱۳۶۸) عملیات «اراده جدی» را برای حفاظت از کشتی‌های متحدان آمریکا در این منطقه آغاز کرد. در عملیات «مُنتور» در آوریل ۱۹۸۸ (۱۳۶۹)، چند روز پس از اینکه یک ناو آمریکایی به شدت توسط یک مین ایرانی در نزدیکی سواحل قطر آسیب دید، نیروهای آمریکایی نیمی از ناوگان عملیاتی ایران را غرق کردند یا به شدت تخریب کردند.
با این که نیروی دریایی ارتش هم در خلیج فارس حاضر است اما خلیج فارس در حال حاضر عمدتاً تحت نظارت نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار دارد. در طول سال‌ها، در پاسخ به فشارهای خارجی، ایران بارها تهدید کرده است که تنگه هرمز، «مهم‌ترین گلوگاه جهان»، را مسدود خواهد کرد. ایران همواره از حضور ایالات متحده در خلیج فارس شکایت داشته است و تهران و واشنگتن بارها نیروهای نظامی و دریایی یکدیگر را به «مزاحمت» و «اقدامات تحریک‌آمیز» در خلیج فارس متهم می‌کنند. مقامات دفاعی آمریکا در سال ۲۰۱۵ گزارش کرده‌اند که ۲۳ حادثه «غیرایمن و/یا غیرحرفه‌ای» بین نیروهای دریایی آمریکا و ایران رخ داده است. در سال ۲۰۱۶ این رقم به ۳۵ حادثه افزایش یافت. این موارد، یک دهم از تمام برخوردها بین دو نیروی دریایی را تشکیل می‌داد که در سال ۲۰۱۵ به ۳۰۰ و در نیمه اول سال ۲۰۱۶ به ۲۵۰ عدد رسید.
بیشتر بخوانید:
همه آنچه باید درباره حوثی‌ها بدانید | دلیل افزایش حملات متقابل یمن و اسرائیل چیست؟
مهم‌ترین حادثه در این دوره در ژانویه ۲۰۱۶ (۱۳۹۵) رخ داد. ماجرا این بود که دو قایق فرماندهی رودخانه‌ای ایالات متحده وارد آب‌های ایرانی در نزدیکی جزیره فارسی شدند. نیروی دریایی سپاه پاسداران ده ملوان آمریکایی را بازداشت کرد؛ چندین تماس بین جان کری، وزیر امور خارجه پیشین، و همتای ایرانی‌اش محمدجواد ظریف، تسهیل‌کننده آزادسازی ملوانان در صبح روز بعد بود. بعدا آمریکا ادعا کرد که «ایران با ممانعت از عبور بی‌ضرر قایق، قوانین بین‌المللی را نقض کرده و با سوار شدن، بازجویی و ضبط قایق‌ها و عکسبرداری و فیلم‌برداری از خدمه، استقلال حاکمیتی آمریکا را نقض کرده‌اند.» این ادعاها از طرف ایران رد شده است.
تنش‌ها بین ایران و آمریکا در تنگه هرمز بعد از تصمیم دولت ترامپ در مه ۲۰۱۸ (۱۳۹۹) برای خروج از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و بازگرداندن تحریم‌ها افزایش یافت. زمانی که ایالات متحده معافیت‌های تحریمی را که به مشتریان باقی‌مانده ایران اجازه می‌داد نفت این کشور را وارد کنند لغو کرد، خلیج فارس و به ویژه تنگه هرمز نقطه عطفی بود که حتی یک درگیری کوچک می‌توانست به راحتی منجر به یک تعارض ناخواسته شود. در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۹ (۱۴۰۰)، نیروهای ایرانی یک پهپاد آمریکایی گلوبال هاوک را هدف قرار دادند. بنا به توضیح ایران این پهپاد بدون اجازه وارد حریم هوایی ایران شده بود؛ مساله‌ای که آمریکا تا امروز هم آن را رد می‌کند. کمتر از یک ماه بعد، در ۱۸ ژوئیه، کشتی نظامی amphibious USS Boxer یک پهپاد ایرانی را در تنگه هرمز سرنگون کرد. ترامپ که در آن زمان رییس‌جمهوری آمریکا بود، این اقدام را «دفاعی» توصیف کرد و گفت که این پهپاد در فاصله ۱۰۰۰ یاردی از کشتی آمریکا قرار داشته و به هشدارهای مکرر پاسخ نداده است. تهران این ادعا ها را تکذیب کرد.
این رویدادها، که در پس‌زمینه یک سری حوادث و درگیری با کشتی‌های نفتی در خلیج فارس و تنگه هرمز رخ داد، باعث شدند که سنتکام، فرماندهی مرکزی ایالات متحده (CENTCOM) در ۱۹ ژوئیه اعلام کند که عملیات «نگهبان» را برای «افزایش نظارت و امنیت در آبراه‌های کلیدی» آغاز خواهد کرد. از اواخر فوریه ۲۰۲۰ (۱۴۰۱)، سایر ذینفعان امنیت خلیج فارس، از جمله کشورهای اروپایی هم کشتی‌هایی را به خلیج فارس اعزام کرده‌اند تا از تنش های بیشتر جلوگیری شود.
از آوریل ۲۰۲۰ تا یک سال بعد از آن در اوریل ۲۰۲۱ ( اردیبهشت ۱۴۰۲) هیچ موردی از تعاملات «ناامن» دریایی بین ایران و آمریکا گزارش نشده بود. بعد یک باره در طی چند هفته، دو حادثه بین دو نیروی دریایی رخ داد که دومی باعث شلیک هشدار از سوی کشتی‌های ایالات متحده شد، اتفاقی که در ماه می ( خرداد ۱۴۰۲) هم تکرار شد.
از سال ۲۰۱۵ به بعد، ایران مکرراً متهم شده است که در مسلح‌کردن حوثی‌های یمن نقش دارد. این اتهامات با توقیف چندین قایق توسط نیروهای نظامی مختلف حاضر در خلیج فارس، از جمله نیروهای نظامی عربستان، فرانسه و استرالیا و طرح اتهام علیه ایران همراه بوده است. در هیچ کدام این حواث دخالت مستقیم نیروهای امریکایی علیه قایق هایی که گفته می شود در مسلح کردن یمن نقش داشته‌اند رخ نداده است.
علاوه بر این، نیروهای دریایی آمریکایی و ایرانی گاهی برای نجات جان ملوان‌ها و ماهیگیرانی که در دریا دچار شرایط خطرناک شده‌اند با هم همکاری کرده‌اند، برای مثال در سال ۲۰۱۷ ( ۱۳۹۶) ناو دریایی یواس.اس هوارد (USS Howard) با تماس نیروهای ایرانی به نجات چند ماهیگیر ایرانی که در دریا گرفتار شده بودند کمک کرد.
تنگه هرمز، یکی از باریک‌ترین نقاط استراتژیک در جهان و پر از کشتی‌های نظامی و غیرنظامی است. ترافیک سنگین این تنگه، احتمال بروز دیگری و هر حادثه دیگری را افزایش می‌دهد. در عین حال، زیرساخت‌های ارتباطی موجود در خلیج فارس برای محدودکردن احتمال اشتباه محاسباتی یا تشدید تنش‌ها ناکافی است. در واقع، به جز پیام‌های معمولی که بین کشتی‌های نزدیک به هم رد و بدل می‌شود، نیروهای نظامی ایالات متحده و ایران با یکدیگر صحبت نمی‌کنند. تصمیمات فردی افراد در صحنه می‌تواند منجر به بروز یا تشدید درگیری‌هایی شود که در وضعیت‌های دیگر می‌تواند قابل پیشگیری باشد.
مسیرهای قابل کشتیرانی در تنگه هرمز در هر دو جهت تنها حدود سه کیلومتر عرض دارند. در صورت بروز تنش و حادثه بسته شدن این مسیر تقریبا اجتناب‌ناپذیر است و این مساله همواره مسیر کشتیرانی تجاری در تنگه هرمز را تهدید می‌کند. با این حال آنچه روشن است این است که مسیر تجارت نفت از تنگه هرمز هنوز اهمیت خود را از دست نداده است. هر چند اتکای بازار نفتی به نفت شیل افزایش پیدا کرده است اما پالایشگاه‌ها عموما برای نفت مشخصی طراحی می‌شوند و تغییر خوراک آنها به سادگی ممکن نیست، ضمن این که عمده نفتی که از تنگه هرمز می‌گذرد به سمت هند و چین و ژاپن می‌رود که هنوز وارد بهره‌برداری از منابع شیل نشده‌اند. علی‌رغم این که درگیری‌های منطقه ای و جهانی در تنگه هرمز به هم رسیده است و مسیر تجارت ایمن را تهدید می‌کند، تنگه هنوز موقعیتی بسیار مهم دارد که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد.
